History of Japan

Japan tot 1941

China in de middeleeuwen

De terugkeer

In opdracht van het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek maakte Eric Heuvel het stripboek ‘De terugkeer’, een educatief stripboek over de geschiedenis van Nederlands-Indië. De striptekenaar vertelt erover.

KIJK OOK OP : <a href=”http://www.deterugkeer.nl/”

Het Verhaal van Indië

Vanaf 17 augustus 2010 is de overzichtstentoonstelling ‘Het Verhaal van Indië’ open voor publiek, een co-productie van het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek en het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum Bronbeek.

De VOC 1602 – 1799

Mauritius, Hollandia en Amsterdam, zo heetten de drie koopvaarders die met het kleine jacht Duyfken op 2 april 1595 vanaf Texel naar ‘de Oost’ vertrokken. Het werd een spannend avontuur; drie van de vier schepen en slechts 87 van de 249 bemanningsleden keerden in augustus 1597 terug. De opbrengst was matig. Toch was deze ‘eerste Nederlandse schipvaart’ naar Azië een succes, want ze had de handelsroute naar de Oost geopend.

Andere reizen volgden. Al snel overtroefden de kooplieden van Zeeland en Holland met hun sterke en zwaar bewapende koopvaarders de Portugezen die de route al langer kenden, en maakten ze de Engelsen jaloers. Rijk beladen met koloniale waar, zoals peper en nootmuskaat, keerden hun schepen terug. Om onderlinge concurrentie in te dammen, nam Johan van Oldenbarnevelt het initiatief tot de oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Op 20 maart 1602 verkreeg deze compagnie het Nederlandse monopolie op alle handel in de Aziatische wateren vanaf Kaap de Goede Hoop. In naam van de Republiek mocht de compagnie verdragen sluiten, oorlogen voeren en veroverde gebieden besturen.

De VOC ontwikkelde zich tot een geduchte macht. ‘Hier kan iets groots verricht worden’, schreef Jan Pieterszoon Coen aan de Heren XVII, het VOC-bestuur in het verre vaderland. Hij veroverde in 1619 de stad Jayakarta en stichtte er Batavia. Coen schreef dat ‘Jacatra de treffelycxte plaetse van gansch Indien’ zou worden en dat de reputatie van de Nederlanders door de verovering was gestegen. ‘Nu sal elckeen soeken onse vrient te wesen’. Delen van Java werden bezet, Ambon en Ternate in de Molukken werden onderworpen, en de bevolking gedwongen om specerijen te verbouwen. Ook elders in Azië kreeg de VOC met overreding of geweld voet aan de grond. Er werden forten gebouwd in Zuid-Afrika, India, in Ceylon (Sri Lanka) en Makassar. China werd aangedaan, en toen de Shogun van Japan in 1641 zijn land sloot voor buitenlanders, kreeg de VOC als enige toestemming om vanaf het eilandje Decima bij Nagasaki handel te blijven drijven.

Zo vulde de VOC niet alleen de Nederlandse pakhuizen met koloniale waar en de huizen van de burgers met curiosa uit een vreemde wereld, maar speelde zij ook een belangrijke handelsrol binnen Azië. Textiel, specerijen, koffie, thee, tabak, opium, tropische houtsoorten, ijzer, koper, zilver, goud, porselein, verfstoffen, schelpen – een eindeloze variatie aan goederen werd op de Oost-Indiëvaarders vervoerd.

De VOC werd in 1799, in de Franse tijd, opgeheven. Vandaag de dag worden de archieven van de VOC beschouwd als werelderfgoed (memory of the world). De dagrapporten van de opperkooplieden die de handel organiseerden vanuit de forten, de verslagen van de hofreizen van de VOC-dienaren naar de heersers met wie handel werd gedreven, de lastbrieven van de schepen… met elkaar bieden ze een belangrijke bron voor twee eeuwen Aziatisch-Europese geschiedenis.

Crossing the Lines: Kashmir, Pakistan, India

Nederlanders in Japan 1641-1853 (VOC)

De Japanners wilden geen bekeringen tot het christendom meer toestaan. De Portugezen moesten vertrekken uit Japan. Alleen Nederlanders mochten blijven maar dan alleen op Deshima een piepklein eilandje in de haven van Nagasaki.Hun factorij Hirado moesten zij verlaten.Tot 1853 waren de Nederlanders de enige Europeanen die mochten handelen met het Keizerrijk Japan. 

Het eiland Deshima, waar de Nederlanders in 1641 naar verbannen waren, had ongeveer de grootte van de Dam in Amsterdam. Er stond een aantal gebouwen op, zoals (brandvrije) pakhuizen, woonhuizen maar ook had men er vee, een hoenderfokkerij en een paar tuintjes. De bebouwing veranderde nog wel eens in de loop van de tijd. Er verbleven meestal rond de twintig mensen op het eiland, waarvan het “opperhoofd” de belangrijkste man was. Daarnaast was er altijd een chirurgijn en een hoofdboekhouder. Omdat de bewegingsvrijheid beperkt was tot het eilandje zelf, was het leven er vrij eentonig. Het jaarlijkse bezoek aan de shôgun, de hofreis, was dus een prettige afwisseling, ook al omdat men dan de gelegenheid had iets van Japan en de Japanners te zien. Ook bracht het bezoek van de schepen (één of tweemaal per jaar) met de handelsgoederen de nodige afleiding, mede door de drukte van de handel die hierop volgde.
De regels waren er vrij streng. Zoals al gezegd mochten Nederlanders het eiland niet af en ook de Japanners die Deshima bezochten waren streng geselecteerd. Behalve prostituees mochten er geen vrouwen komen.
Overigens werden de dames van plezier (courtisanes) door de Nederlanders “keesjes” genoemd, waarschijnlijk een verbastering van het Japanse woord “keisei” (uitspraak: keesee) dat “mooie vrouw” betekent, maar ook “courtisane”. Ook ontstond het woord “umakuchi”, afgeleid van “umai” (heerlijk) en “guchi” (mond), de samentrekking betekent dus ‘heerlijk mondje’ ofwel ‘zoenen’. Bedenk dat de Japanners het zoenen helemaal niet kenden.
Nederlanders mochten niet in Japan begraven worden en kregen dus een zeemansgraf. Dit veranderde pas in 1655.
Elk jaar moest er een hofreis gemaakt worden van Nagasaki naar Edo, een tocht waar men zo’n 2 maanden over deed en dan weer 2 maanden voor de terugreis. Tijdens de audiëntie bij de shôgun werden er dan geschenken overhandigd, die de VOC schepen hadden meegenomen. De Nederlanders mochten geen Japans leren, er werden speciale (Japanse) tolken opgeleid. Later werden de regels wat soepeler.

De relatie tussen Nederland en Japan is niet aldoor goed geweest. In 1643 speelde de “Breskens-affaire”. Het was het VOC schip “Breskens”, dat tijdens een reis op zoek naar goud en zilvervoorraden, tweemaal een baai aan de oostkust van Japan moest bezoeken wegens stormschade en gebrek aan etensvoorraden. Dit was streng verboden, Nagasaki was de enige haven waar de VOC schepen mochten komen. De kapitein en een aantal bemanningsleden werden gevangen genomen en naar de shôgun gebracht. Uiteindelijk liet de shôgun de mannen vrij, maar vond dat er een speciale gezant uit Nederland moest komen. De VOC-lieden vonden dat niet nodig, maar omdat er vrede tussen Nederland en Spanje (en Portugal) aan zat te komen, iets dat de shôgun niet graag zag, vonden zij ene Petrus Blokhovius (Peter Blokhof uit Purmerend) om als speciale gezant op te treden. Op reis naar Batavia werd Petrus echter ziek. Toch werd hij doorgestuurd naar Nagasaki maar stierf onderweg. Het lichaam werd gebalsemd om de shôgun te tonen dat hij toch echt onderweg was geweest. Zijn opvolger Frisius ging op hofreis naar de shôgun om hem alles uit te leggen en te vertellen dat, ondanks de vrede met Spanje, er van de Nederlanders geen katholieke dreiging uit zou gaan. Hoewel de shôgun het verhaal wel accepteerde, heeft hij het zeer waarschijnlijk nooit geloofd dat er een speciale gezant was geweest. Tijdens de audiëntie had de shôgun zich ziek gemeld. Zie voetnoot 1)

Er zijn verschillende bekende opperhoofden geweest, die goede zaken hebben gedaan, zoals Isaac Titsingh (opperhoofd 1779-1784, met twee onderbrekingen omdat op last van de shôgun een opperhoofd maar één jaar in functie mocht zijn). Hij was een erudiete man uit een geslacht van medici. Hij was voornamelijk wetenschapper  en de eerste die contact had met belangrijke wetenschappers in Japan. Geld was onbelangrijk, getuige zijn opmerking in een brief: “ik veragt het geld, wyl het myn weetlust niet kan voldoen”.Zie voetnoot 2)

Aan het eind van de 18e eeuw ging het steeds slechter met de VOC, mede door oorlogsdreiging in Europa. Vanwege de problemen werd de VOC na 1784 door de ‘Republiek der Nederlanden’ financieel gesteund. Oorzaken van deze problemen waren de toenemende macht van de lokale bevolking met bijbehorende opstanden (we praten nu dus over de hele VOC in Azië), de vierde Engelse oorlog (1780-1784) en de corruptie binnen de VOC. In 1796 werd de VOC zelfs overgenomen door de Nederlandse Republiek maar desondanks toch opgeheven per 1 januari 1800.
Het aantal schepen dat Deshima eind 18e eeuw aandeed werd steeds minder en na 1790 werden de hofreizen naar de shôgun nog maar eens in de vier jaar gehouden. Dat scheelde veel geld, hoewel de geschenken aan de shôgun wel jaarlijks door bleven gaan. De VOC belangen werden dus vanaf 1796 behartigd door de Nederlandse staat en vanaf 1824 door de Ned. Handelmaatschappij. In Nederland was in 1795 de Franse overheersing begonnen. De verzwakte situatie van VOC in Japan en overal elders in Azië, was voor andere landen als Engeland, Amerika en Rusland aanleiding om te proberen de handelspositie van de Nederlanders over te nemen. In 1808 verscheen een Brits schip, de Phaëton, met de Nederlandse vlag in top in de baai van Nagasaki om Deshima van de Nederlanders over te nemen. Deze list had echter niet het gewenste effect door het standvastige optreden van het Nederlandse opperhoofd Hendrik Doeff. Doeff was al sinds 1799 in Deshima (eerst als klerk en vanaf 1803 als opperhoofd) en zou tot 1817 moeten blijven door de Franse overheersing in Nederland. Toen de Engelsman Thomas Stanford Raffles in 1811 Nederlands-Indië veroverde op de Nederlanders was het eiland Deshima het enige gebied in de wereld waar de Nederlandse vlag nog wapperde! Doeff was helemaal op zichzelf aangewezen en kreeg geen steun uit Nederlands kamp. Integendeel. Zijn voormalige baas Wardenaar kwam met een aantal Engelsen om Deshima over te geven aan de Engelsen. Doeff hield stand en Deshima bleef Nederlands, ook al omdat de shôgun alleen de Nederlanders

Het leger van de Tokugawa Shogun in actie

vertrouwde en zeker niet de Engelsen na het Phaëton-incident. Raffles probeerde het nog eens met meer dreiging van schepen bij Deshima in 1814 maar ook nu ging het niet door. Door zijn lange verblijf had Doeff uitstekend Japans geleerd en had een zeer goede relatie met de Japanners. Hij heeft driemaal een hofreis gemaakt, in 1806, 1810 en 1814.

In 1817 kwam een nieuw opperhoofd Jan Cock Blomhoff (opperhoofd 1817 – 1823) aan, maar tegen alle regels in had hij zijn vrouw Titia, zijn zoon Johannes, de dienstmeid en de kindermeid meegenomen vanuit Batavia. Dit waren de eerste westerse vrouwen die de Japanners zagen en zij keken hun ogen uit. De vrouwen moesten echter met het eerstvolgende schip weer terugkeren. Blomhoff zou zijn vrouw nooit meer zien, zij stierf in 1822. Van de hofreis van Blomhoff in 1818 is een reisverslag bewaard gebleven evenals brieven aan zijn vrouw Titia. (Onlangs als boek verschenen “De hofreis naar de shôgun van Japan”.)
Naast het opperhoofd was er op Deshima ook altijd een arts (chirurgijn) gestationeerd die ook andere wetenschappen bestudeerd had. Een aantal van hen zijn bekend geworden door de opgedane botanische kennis van Japan en door hun botanische verzamelingen. Bekende voorbeelden zijn de Duitser Engelbert Kämpfer (1690-1692 op Deshima), zie ook zijn boek “Geschichte und Beschreibung von Japan”, de Zweed Carl Peter Thunberg (student van de arts/botanicus Linnaeus) en de Duitser Philipp Franz von Siebold (op Deshima van 1823-1829). Von Siebold  heeft erg veel over flora en fauna van Japan verzameld en gecatalogiseerd tijdens de hofreis van 1826. Tijdens deze reis was J.W. de Sturler opperhoofd.

Von Siebold onderzoekt een Japanse patient

Von Siebold mocht buiten Deshima komen en gaf les in Nederlands en “artsenij” aan Japanners. Hij introduceerde diverse westerse medicijnen en (oog)operatietechnieken. De verzameling van Von Siebold is te bewonderen in het Rijksmuseum voor Volkenkunde en het SieboldHuis, beide in Leiden. Hij had de Japanse kunstschilder Kawahara Keiga als assistent en veel van diens schilderijen zijn nog te zien.

In 1826 plaatste von Siebold een gedenksteen in de tuin van Deshima, opgedragen aan Kaempfer en Thunberg, waarop staat:
E. Kaempfer, C.F. Thunberg, Ecce! Virent vestræ hic plantæ florentque quotannis. Cultorum memores, serta feruntque pia. Dr. von Siebold.
(E. Kaempfer, C.F. Thunberg, Kijk! Hier bloeien en gedijen uw planten en dragen elk jaar een dierbare bloementooi ter herinnering aan hun beschermers.)

Het Siebold-incident maakte een eind aan zijn verblijf in Japan. Hij had van één van zijn Japanse vrienden kaarten van Japan gekregen en deze kaarten probeerde hij het land uit te werken. Het hebben van kaarten was streng verboden en na de ontdekking werd hij levenslang verbannen uit Japan. Zijn Japanse vriend werd gevangen genomen en is later in de gevangenis gestorven.

Edo bij de paleistuinen van de Shogun.

Landen als Amerika, Rusland en later ook Engeland deden verwoede pogingen om de Japanse havens te openen voor hun schepen. De Nederlandse koning Willem II stuurde in 1844 een brief naar de shôgun waarin hij hem waarschuwt voor het eventuele geweld dat mogelijk gebruik gemaakt zou kunnen worden door de genoemde landen (denk bijv. aan de opiumhandel in China, afgedwongen door de Engelsen). De brief werd op de gebruikelijke wijze in een hofreis aangeboden. De shôgun bedankte de koning, zond hem enige geschenken, maar bleef Japan dichthouden. In juli 1853 komt de Amerikaanse commandant Perry met veel machtsvertoon de baai van Edo (Tokyo) binnenvaren. Het zijn grote zwarte stoomschepen, die, met gestreken zeilen, snel varen terwijl er grote zwarte wolken uit de schoorstenen komen. Ze varen niet naar Nagasaki, zoals de Japanners altijd wilden, maar ze varen brutaalweg richting Edo. Perry eist direct overleg met de autoriteiten, eist openstelling van Japan en meldt dat hij later zal terugkomen voor het antwoord. Dat gebeurt in februari 1854.

Voetnoten.
1) Over de affaire Breskens is een uitgebreid boek verschenen: ‘De gevangenen uit Nambu’. Dit boek is het resultaat van het proefschrift van Reinier Herman Hesselink.
2) Zie het boek: Isaac Titsing (1745-1812) van Frank Lequin.

PRENTEN

Hollands schip

De Nederlandse dames en hun Indische bedienden mochten Japan niet in. Met de eerste boot werden zij teruggestuurd naar Batavia.

Opperhoofd Jan Cock Blomhoff